Site icon Discipulus – Lingua Latina

Lezione 08 – L’uso dei casi semplici

In questa lezione si approfondisce l’uso sintattico dei casi semplici. Con esercizi.

Arrivati a questo punto dello studio del latino, i neofiti già sanno che i casi, con le loro diverse terminazioni, consentono di individuare la funzione sintattica di ciascun nome (o aggettivo sostantivato o pronome) all’interno della frase.

In questa lezione approfondiremo e amplieremo le semplici nozioni iniziali sull’argomento.

USI DEL NOMINATIVO

Si trovano espressi in nominativo:

USI DEL GENITIVO

Si trovano espressi in genitivo:

Esempi di genitivi di stima: magni (molto), parvi (poco), minimi (pochissimo), permagni/maximi (moltissimo), pluris (di più), minoris (di meno), tanti (tanto), quanti (quanto), nihili (per niente)

USI DEL DATIVO

Si trovano espressi in dativo:

Per un’efficace resa in italiano conviene usare il verbo avere, come negli esempi seguenti:

USI DELL’ACCUSATIVO

Si trovano espressi in accusativo:

USO DEL VOCATIVO

USI DELL’ABLATIVO

E’ il caso che assolve più funzioni, ma prevalentemente con nomi di cosa; con nomi comuni o propri di persona, si trova usato più raramente.

Ci si potrebbe chiedere come si distingua un ablativo Athenis in funzione di stato in luogo da un identico Athenis moto da luogo: la risposta sta nell’osservazione attenta del predicato verbale (è un verbo di stato o di movimento?)

APPENDICE – IL CASO LOCATIVO

Nel latino delle origini esistevano otto casi, ma due di essi, lo strumentale e il locativo, sono caduti in disuso con il tempo. Si può tralasciare lo strumentale, ma il locativo necessita di un approfondimento.

Esso esprimeva la funzione di stato in luogo ed è rimasto in uso anche nel latino classico per i nomi di città e piccola isola, purché di numero singolare, appartenenti alla prima e seconda declinazione: Romae (a Roma); Melitae (a Malta), Mediolani (a Milano), Brundisii (a Brindisi). Anche pochi nomi comuni conservano traccia del loro antico caso locativo: domi (in casa), ruri(in campagna), humi (a terra).

Si può notare che la terminazione del caso locativo somiglia a volte a quella del genitivo; per questo, erroneamente, alcuni parlano di genitivo locativo.

N.B. Le funzioni sintattiche evidenziate in rosso saranno trattate anche in una scheda successiva, in cui si spiegherà l’uso dei casi preceduti da preposizioni.

Esercizi di applicazione

NOMINATIVO

  1. Boni sunt semper beati (Cic.)
  2. Si vos valetis, nos valemus (Cic.)
  3. Portae castrorum occupantur (Ces.)
  4. Terra est solida (Cic.)
  5. Historia est magistra vitae (Cic.)
  6. Multorum animus ingratus est (Cic.)
  7. Athenae inclitae sunt (Sen.)
  8. Divitiae sunt saepe causa malorum (Sen.)
  9. Senatus populusque Romanus intellegit (Cic.)
  10. Tulliola, deliciae nostrae, munusculum tuum flagitat (Cic.)
  11. Caesar beneficiis ac munificentia magnus habebatur (Sall.)
  12. Frumenta matura non erant (Ces.)
  13. Datur venia (Ces.)
  14. Laetitia non erit diuturna (Nep.)
  15. Longa via est, propera! (Ov.)
  16. Tacitum tormentum animi conscientia est (Publ. S.)
  17. Servus es, liber eras (Plaut.)
  18. Vita non est vivere, sed valere (Marz.)
  19. Errare humanum est, perseverare diabolicum (Sen.)

GENITIVO

  1. Monere et moneri proprium est verae amicitiae (Cic.)
  2. Varia et vaga est vitae fortuna (Cic.)
  3. Fuit (fu) quondam proprium populi Romani sociorum fortunas, non sua tecta defendere (Cic.)
  4. Ingenium tuum maximi facio (Cic.)
  5. Plurimi est audacia (Publ. Siro)
  6. Avaritia miseriae causa est (Sen.)
  7. Divitiae sunt meae, tu divitiarum es (Sen.)
  8. Volusenus vir magni consilii erat (Ces.)
  9. Bonum exemplum unius discipuli alios discipulos trahit.
  10. Verba mea tanti quanti tua sunt.
  11. Sextilius magni aestimabat pecuniam.

DATIVO

  1. Non scholae sed vitae discimus (Sen.)
  2. Multis viris impigra lingua est, sed animus pavidus.
  3. Caesar locum castris idoneum deligit (Ces.)
  4. Mundus Deo paret (Cic.)
  5. Minime Germani agriculturae student (Ces.)
  6. Nautis stella refulget (Or.)
  7. Catilinae pugnae intestinae, rapinae, discordiae gratae erant (Sall.)
  8. Pater familias filiis providet (Digesto)
  9. Cumae vicinae Baiis sunt (Serv.)
  10. Caprae culturae sunt nocivae (Varr.)
  11. Nondum maturus imperio Ascanius, Aeneae filius, erat (Liv.)
  12. Brutus aureum baculum deo donat (Cic.)
  13. Dei bonis et piis viris beneficia libenter concedunt.
  14. Multi loci Titi Livii librorum sedulis discipulis noti sunt.
  15. Corvo nigrae plumae sunt.
  16. Semper filiorum vitae timemus.

ACCUSATIVO

  1. Caesar Brundisium pervenit (Ces.)
  2. Iugurtha Auli castra circumvenit (Sall.)
  3. Adherbal Romam legatos mittit (Sall.)
  4. Praetermitto ruinas fortunarum tuarum (Cic.)
  5. Caesar Gomphos pervenit (Ces.)
  6. Barbari loca capere, castra munire instituunt (Ces.)
  7. Odit populus Romanus privatam luxuriam, publicam magnificentiam diligit (Cic.)
  8. Cimbri alias terras petunt (Ces.)
  9. Vitam regit fortuna (Cic.)
  10. Stultas feras decipit esca (Marz.)
  11. Immodica ira gignit insaniam (Cic.)
  12. Saxosam forat gutta viam (Prop.)
  13. Flavam religas comam (Or.)
  14. Iam rubescebat Aurora, cum (quando) videmus Italiam (Virg.)
  15. Boni honesta quaerunt (Cic.)
  16. Sola probos viros philosophia excitabit (Sen.)
  17. Provincias Acaiam et Macedoniam Claudius reddit (Svet.)
  18. Filium meum Romam duco.
  19. Romani templa et aras nullius oppidi violant.
  20. Existimamus Marcum tribunum strenuum.

VOCATIVO

  1. Rumpe, puella, moras (Prop.)
  2. Festinate, feminae! (Virg.)
  3. Pueri, doctos amate poetas (Tib.)
  4. Tu quoque, brute, fili mi? (Svet.)
  5. Di, prohibete minas! (Virg.)
  6. Verum dicite, pueri, et causam angustiae narrate!

ABLATIVO

  1. Britanni capillo sunt promisso (Ces.)
  2. Veneti natura loci confidebant (Ces.)
  3. Romani laeti victoria erant (Sall.)
  4. Dea ambrosia vivit (Marz.)
  5. Lacrimo gaudio (Ter.)
  6. Statuis villam ornabo (Cic.)
  7. Multae bestiae fuga vitam servant (Plin.)
  8. Magna laetitia legebam tuas litteras (Cic.)
  9. Athenis dea Minerva, Syracusis dea Proserpina honoratur.
  10. Petreius tuba signum dat (Sall.)
  11. Cicadae membranis volant (Plin.)
  12. Sapientiam summa cura conquirimus (Cic.)
  13. Galba statura erat iusta, oculis caeruleis, adunco naso (Svet.)
  14. Athenae eloquentia inclitae sunt (Sen.)
  15. Hortensius platanos suas vino inrigabat (Macr.)
  16. Thebis splendet gloria poetae Pindari.
  17. Strenuus legatus gladio vulneratur.
  18. Nautae vento secundo Syracusis solvunt.
  19. Deorum auxilio pelagi pericula vitantur.
  20. Oppidi incolae cibi inopia laborant.
  21. Crebris nimiisque pluviis Padus fluvius agros vicosque inundat.
  22. Deorum ira sacrificiis placatur.
  23. Etiam nunc Pompeiis praecipua documenta vitae Romanae videmus.
  24. Metellus copiis suis agros vastat multaque oppida incendit.
  25. Cicero Hortensium eloquentia superabat.
Exit mobile version